Instytut Neofilologii w obecnym kształcie funkcjonuje od 2003 roku, kiedy to mocą uchwały Senatu UP połączono dwa instytuty. Jednym z nich był istniejący od roku 1991 Instytut Neofilologii, prowadzący studia magisterskie w zakresie romanistyki oraz studia licencjackie z języka francuskiego i języka angielskiego (w skład instytutu wchodziły dwa kolegia: Nauczycielskie Kolegium Języka Francuskiego i Nauczycielskie Kolegium Języka Angielskiego). Drugim był istniejący od 1971 Instytut Filologii Rosyjskiej, w którym prowadzone były studia magisterskie w trzech specjalnościach: filologia rosyjska, filologia rosyjska z językiem niemieckim i filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim.
Instytut Filologii Rosyjskiej utworzony został w 1971 roku. Poprzednio, przez ponad dwadzieścia lat istniała w Wyższej Szkole Pedagogicznej Katedra Filologii Rosyjskiej, założona przez prof. Włodzimierza Gałeckiego i kierowana przez Niego do 1968 roku. Po roku 1968 (roku śmierci profesora Gałeckiego) kierownictwo Katedry objął mgr Janusz Henzel, uczeń prof. dra Wiktora Jakubowskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nad Katedrą opiekę naukową sprawowali profesorowie UJ i WSP, między innymi prof. dr Tadeusz Milewski. Janusz Henzel kierował Katedrą Filologii Rosyjskiej, a następnie Instytutem Filologii Rosyjskiej, do roku 2003.
Pierwszą kadrę rusycystyczną tworzyli między innymi: Stella Goldgart, Monika Didiakin, Aleksander Doros, Nadzieja Modlińska, Antoni Paszkowski i inni. Trzy pierwsze osoby uzyskały stopnie doktora; Nadzieja Modlińska i Aleksander Doros wydali popularne podręczniki dla studentów Studiów Nauczycielskich, zaś mgr Antoni Paszkowski kierował Studium Języków Obcych w naszej Uczelni. Zajęcia ze studentami młodej rusycystyki w WSP prowadzili też pracownicy Uniwersytetu Jagiellońskiego: Ryszard Łużny, Leszek Schneider, Jadwiga Urbańska, Wiesław Witkowski. Opiekę naukową nad młodymi pracownikami sprawowali również: prof. dr Halina Safarewiczowa i prof. dr Wiktor Jakubowski.
Opieka Uniwersytetu Jagiellońskiego trwała bardzo długo, przyniosła młodej uczelni, jaką była wtedy WSP, i młodemu kierunkowi, wielkie korzyści, przeradzając się w partnerstwo naukowe. Należałoby wymienić szczególne zasługi w tym względzie prof. dra hab. Ryszarda Łużnego, prof. dra hab. Wiesława Witkowskiego i doc. dra Leszka Schneidra. Byli oni promotorami bądź recenzentami prac doktorskich, recenzentami w przewodach habilitacyjnych wielu pracowników Katedry Filologii Rosyjskiej, a później Instytutu Filologii Rosyjskiej naszej Uczelni.
W utworzonym w 1971 roku Instytucie Filologii Rosyjskiej funkcjonowały trzy katedry: Katedra Literatury Rosyjskiej, Katedra Języka Rosyjskiego i Katedra Dydaktyki Języka Rosyjskiego. Kierownictwo katedr sprawowali przez przeważający okres ich istnienia dr Ewa Sławęcka, dr Ludwika Jochym-Kuszlikowa, dr Janusz Henzel – wszystkie te osoby w czasie kierowania poszczególnymi katedrami uzyskały stopień doktora habilitowanego.
W latach 70-tych i 80-tych wzrastała liczba pracowników i studentów. Stopnie doktorskie uzyskało ponad 20 osób, doktorzy: Janusz Henzel, Ludwika Jochym-Kuszlikowa, Ewa Sławęcka i Józef Smaga uzyskali stopnie doktora habilitowanego. Z dawnego Związku Radzieckiego przysyłani byli specjaliści do pracy w naszym Instytucie, wzmacniali kadrę, pomagając przede wszystkim w dydaktyce, w prowadzeniu seminariów magisterskich, których liczba była dość znaczna. Przyjeżdżający do nas specjaliści pracowali uprzednio w uniwersytetach bądź uczelniach pedagogicznych w Moskwie, Orle, Stawropolu, Kijowie, Mińsku i w innych ośrodkach akademickich.
W latach 90-tych specjalność rusycystyczna, a także badania rusycystyczne stały się niepopularne. W tych trudnych dla języka rosyjskiego czasach zaczęliśmy jednak przyjmować studentów zainteresowanych Rosją, kulturą i literaturą rosyjską, przekładem. Początkowo były to jednostki, ale ich liczba z roku na rok ulegała zwiększeniu.
Lata 70-te, 80-te i 90- te to także okres znacznego rozwoju naukowego pracowników rusycystyki w WSP. Nasza obecność w środowisku rusycystycznym zaznaczyła się między innymi dzięki wielu badaniom i publikacjom: pojawiła się seria monografii literaturoznawczych, poświęconych Aleksandrowi Bestużewowi-Marlińskiemu, Antoniemu Pogorelskiemu, Aleksandrowi Weltmanowi, Piotrowi Boborykinowi oraz Mikołajowi Leskowowi. Powstały monografie o nieco innej problematyce: o działalności krytyczno-literackiej Włodzimierza Spasowicza, estetyce i literaturze romantyzmu w czasopiśmie Mikołaja Polewoja „Moskiewski Telegraf”, literaturze rosyjskiego dekadentyzmu. W ostatnim okresie do publikacji tych dołączyły prace poświęcone liryce Aleksandra Puszkina, poezji antologicznej XIX wieku, poezji Anny Achmatowej.
Od lat 70-tych aż po 90-te, prowadzone też były badania i publikowano prace językoznawcze, równolegle z zakresu językoznawstwa synchronicznego i diachronicznego. Te pierwsze, głównie ze słowotwórstwa, semantyki i składni wyrażeń przyimkowych, przysłówków, lingwistyki tekstu, pragmatyki. Na szczególną uwagę zasługuje praca przekładoznawcza (o przekładach „Ulissesa” Jamesa Joyce`a), wychodząza już znacznie poza badania rusycystyczne i slawistyczne. Trzy prace, jakie ukazały się w serii „Biblioteka Rusycysty”, są autorstwa językoznawców z omawianego tu Instytutu. W Wydawnictwie Naukowym WSP rozpoczęto też publikację nowej serii „Z problemów przekładu i stosunków międzyjęzykowych”, w której wydano dwa zeszyty prac slawistycznych. Seria ta została przekazana nowo utworzonej Katedrze Przekładoznawstwa, która przygotowała kolejny zeszyt. Prowadzono też badania leksykograficzne. Pracownicy Katedry Językoznawstwa i Katedry Dydaktyki opracowali wydane przez PWN: „Słownik handlowy rosyjsko-polski” i „Słownik handlowy polsko-rosyjski”. Badania diachroniczne zaowocowały pracami na temat leksyki historycznej i frazeologii.
W latach 70-tych znaczną część publikowanych prac stanowiły skrypty do praktycznej nauki języka rosyjskiego dla szkół i wyższych uczelni. Większość z nich była wydawana w naszej Uczelni, ale były też prace publikowane w wydawnictwach ogólnopolskich.
Skrypty przeznaczone do nauczania wymowy i intonacji rosyjskiej, akcentuacji, praktycznej gramatyki, leksyki, zyskały popularność i były stosowane także w innych uczelniach. Opracowanie tak wielu materiałów dydaktycznych, podobnie jak wprowadzenie innowacji w dydaktyce, było inspirowane przez dyrektora Instytutu Filologii Rosyjskiej dra hab. prof. UP Janusza Henzla.
W ciągu ostatnich lat pojawiły się nowe monografie, na które należy zwrócić uwagę. Świadczą one bowiem o nowych badaniach prowadzonych przez pracowników rusycystyki w UP. Wymienić tu należy monografie poświęcone najnowszej historii Rosji, prace z pogranicza leksykologii, etnografii i kulturoznawstwa oraz prace językoznawcze, poświęcone językom i kulturom bardzo odległym od indoeuropejskich, wychodzące swym zasięgiem poza badania nad językami ogólnie znanymi. Warto też wspomnieć o przekładach prac znanych zachodnich badaczy.
Na specjalności rusycystycznej w UP (wcześniej WSP) kształcono studentów na studiach magisterskich, stacjonarnych bądź niestacjonarnych. Trwały one pięć lat (przez pewien okres zgodnie z zaleceniami Ministerstwa – cztery), do lat 90-tych były jednokierunkowe.
W latach 80-tych plany studiów zostały przez MEN zunifikowane i do procesu kształcenia rusycystów zostały włączone jednosemestralne studia w ośrodkach radzieckich: w Instytucie Języka Rosyjskiego im. A. Puszkina w Moskwie, w Instytucie Pedagogicznym w Orle, w Uniwersytecie w Kijowie. Po zmianach, jakie nastąpiły w Polsce, wyjazdy nie mogły już być realizowane, jako zbyt kosztowne. Po kilku latach przerwy Instytut rozpoczął jednak starania o stworzenie dla studentów możliwości poznania Rosji i innych państw Europy Wschodniej. Dzięki podpisaniu przez UP umów z ośrodkami naukowymi w Rosji i na Ukrainie możliwe stało się wysyłanie na jeden semestr do uczelni tych krajów naszych studentów. Takie praktyki odbywane są w Moskwie, Petersburgu i Kijowie. Liczba wyjeżdżających studentów jest niewielka i nie przekracza 20 osób.
Mówiąc o kształceniu rusycystów, należałoby wrócić jeszcze do lat 90-tych. Liczba studentów i kandydatów na studia uległa zmniejszeniu, przestały istnieć studia niestacjonarne (reaktywowane przed czterema laty po ponad dziesięcioletniej przerwie), gdyż język rosyjski wycofywano ze szkół, a kierunek stał się nieatrakcyjny. Instytut czynił przygotowania do przyjmowania studentów zaczynających naukę języka od poziomu zerowego, do uruchomienia studiów nienauczycielskich oraz do wprowadzenia studiów dwukierunkowych.
W 1993 roku zatrudniono w Instytucie dr hab. Wolfganga Hässnera z Niemiec, a także dwie (w następnych latach trzy) osoby z Instytutu Germanistyki UJ (na 1/2 etatu), i pod opieką tegoż Instytutu rozpoczęto prowadzenie specjalności: filologia rosyjska z językiem niemieckim. Z języka niemieckiego realizowano program studiów licencjackich, ale dyplom licencjacki studenci mogli uzyskiwać tylko w uczelni mającej odpowiednie uprawnienia, a więc w Uniwersytecie Jagiellońskim, co było regulowane umową podpisaną między WSP i UJ.
W roku 2001 na prośbę Sejmowej Komisji ds. Mniejszości Narodowych uruchomiono w Instytucie Filologii Rosyjskiej jeszcze jedną nową specjalność: filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim. Program specjalności dodatkowej wzorowany był na obowiązujących programach językowych studiów licencjackich. W roku 2006 pierwsi absolwenci tej specjalności otrzymają dyplomy magisterskie (kierunek: filologia, specjalność: filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim).
Do roku 1999 studenci filologii rosyjskiej mogli uzyskiwać tylko specjalizację nauczycielską, od tegoż roku oferta Instytutu jest szersza, gdyż wprowadzona została także specjalizacja przekładoznawcza. Popularność obu specjalizacji jest podobna.
Po roku 2000 na filologię rosyjską przyjmowani są także studenci, którzy nie władają językiem rosyjskim. Na pierwszym roku organizowane są więc tzw. grupy zerowe, podobnie rozwiązują ten problem inne specjalności filologiczne naszego Instytutu, a także inne uczelnie.
Od roku akademickiego 2006/2007 Instytut Neofilologii na wszystkich specjalnościach (na specjalizacji nauczycielskiej) będzie prowadzić studia dwustopniowe: licencjackie i magisterskie. Organizacja studiów na filologii rosyjskiej musi zatem ulec zmianie. Nie będą to jednak zmiany zbyt wielkie, ponieważ do studiów prowadzonych w systemie dwustopniowym jesteśmy przygotowani. Proponując drugą specjalność, możemy powielać to, co realizują już w Instytucie Neofilologii angliści, romaniści i germaniści, prowadzący obecnie dwukierunkowe, licencjackie studia nauczycielskie.